Yalan Haber Nedir ve Neden Paylaşılır?

ABD başkanlığı seçim kampanyası dönemininin çok tartışılan konusu yalan haberler oldu. O kadar ki 2016 yılında Oxford Dictionaries tarafından yılın kelimesi post-truth seçildi. Bu kelime ‘gerçek sonrası’ anlamına gelse de en güzel açıklaması ‘doğruların, hakikatlerin, olguların önemini yitirmesi’ denilebilir (bakınız: teyit.org).  Örneğin, siyasette de çok da karşılaştığımız bize söylenenlerin gerçekten uzak olması, partilerin kendi siyasi propagandalara uygun manipüle edilen sayılar, söylemler diye düşünebilirsiniz.

Bu yazıda yalan haberleri neden şimdi konuşmaya başladığımızı ve psikolojik arka planını anlatmak istiyorum.

Yalan haber nedir?

Kasıtlı yapılan ve doğru olmayan haberdir. İnternet erişimimizin olmadığı zamanlarda da yalan haberler varken son zamanlarda bu konu üstüne daha çok kafa yormaya başladık. Örneğin “Great Moon Hoax” diye bilinen ve The Sun gazetesi tarafından ‘Ay’da hayat bulundu’ diye haberler ta 1835 yılında yayınlanmış. Sizin de düşüneceğiniz gibi şimdiki teknoloji ile daha yaratıcı ve ikna edici yalan haberler de yaratılabilinir.

Peki ama yalan haberleri neden şimdi daha çok önemsiyoruz?

• Artan Sosyal Medya Kullanımı: İnternet çağında haber alma kaynağımız ana akım medyadan daha çok sosyal medya mecralarına kaydı. Yani gazetelerin başlıkları, magazinsel konuları okunsa da düşüncelerin derinlemesine incelendiği köşe yazılarını okumaya kimsenin sabrı yok. Kişiler facebookta kendi ‘gazetecileri’ gibi gördükleri fenomenleri yarattı. Bu fenomenler ya da kişilerin bizzat kendileri de beğeni almak için büyük kitlelerin ilgisini çekecek ve çoğu yalan haberleri paylaşmaya başladılar. ‘Bu paylaşımlar beğiniliyor çok da bir şey olmuyor ya’ diye düşünüyorsanız yanılıyorsunuz. Çünkü bazen bu paylaşımlara bağlı linç kampanyaları bile başlayabiliyor. Örneğin, ABD’de Pizzagate olayı diye de bilinen yalan haberlerin de bir parçası olarak görebileceğimiz komplo teorileri sosyal medyada yayıldı. Bu haberde bir pizza restoranında çoçuk ticareti yapıldığı ve Hillary Clinton’ın da bu olaydan haberdar olduğu iddia edildi. Komplo teorilerine dayanan bu haber sonucunda ABDli bir vatandaş bu restoranı basmaya gitti ve 4 yıl hapis cezası aldı.
• Reklam gelirleri: Artık alınan tıklarla beraber kişiler kendilerine bir gelir kaynağı yaratabiliyor. Bu durum o kadar ilerledi ki bütün geçimini sadece yalan haber yazıp sağlayan insanlar türedi. Mesela, Makedonya’da Veles diye bir yerde fakir gençler ABD’deki seçimlerdeki popüler ve çok tartışılan konularla ilgili; Kanada’daki gençler Justin Trudeau’nun populerliliğini ve çekiciliğini de kullanarak onunla ilgili yalan haberlerle ayda 1000 ila 5000 dolar arası paralar kazanıyorlar.
• İdeolojik motivasyon: Bazen taraflar para kazanmak için yapsa da bazen de karşı gruptan nefret ettiği için bu haberleri yayanlar da var. Örneğin Romanyalı bir genç, Trump’ı çok sevdiği için Hillary karşıtı yalan haberleri içeren websitesi açması gibi. Yine başka bir aktivist, sağ kanadı utandırmak ve onların üzerinden daha çok para kazanmak için yalan haber yapıyor.

İnsanlar Neden Yalan Haber Paylaşır?

• Kendini Doğrulama Önyargısı (Confirmatory Bias): Hepimizin önyargıları var. Bu önyargılardan bir tanesi de kendini doğrulama önyargısı. Yani insanlar, gerçekler kendi düşüncelerinden farklı olduğunda düşüncelerini değiştirmek yerine kendi fikirleriyle uyuşan düşünceleri sadece dile getirirler. Düşünceleriyle çatışan fikirlere asla açık olmazlar. Bu boşluğu da özellikle siyasi kavgalarda yalan haberler doldurur. Başkaları hakkında yalan haber yazmak bu kadar kolayken kişilerin işine de geldiğinden doğrusunu ulaşma kaygısı duymuyorlar ve kendi fikirleriyle örtüşen yalan haber olsa da onu paylaşıyorlar.
• Kritik Düşünememe ve Tembellik: Olmayan merak ve önüne gelen her bilgiyi olduğu gibi kabul eden insanlar yalan haber tuzağına çok çabuk düşüyorlar. Eskiden anı akım medyada haberler filtreleme yöntemiyle elense de şu anda bu eleme sistemi bireylerin kendisine kaldı. Ne yazık ki bireysel seviyede paylaştığı bilgiyi kontrol edecek bilince, meraka, bilgiye saygı duyacak, fanatik düşünmeyecek ve politik tartışmalarda tansiyonların yükseldiği anda sinirlerini kontrol edebilecek kişi sayısı çok çok az.
• Kutuplaşmış Toplum Psikolojisi: Kutuplaşmış toplumlarda kişiler gri alanları yok ettiğinden, artık düşünceleri tartışamaz hale gelirler. Özellikle hararetli tartışmalarda kişiye durduğu tarafa dayalı tavır sergileneceğinden bu dönemler çok önemlidir. Özellikle imajımızı çizdiğimiz sosyal medya mecralarında kişiler konumlarını hemen belirtme baskısı altında hissederler. Bu sebepten, yukarıdaki iki maddenin de olduğu bir birleşimle kişiler oldukları tarafa ait olduklarını; diğer karşıt gruba da karşı olduklarını kesin bir dille hissettirmek ister. Buradan da girdikleri taraftar psikolojisi ile karşı delil sunup bunu kazanma adına her veri mubah sayılır. Bu mubah verileri de tabi ki yalan haberler oluşturur.

Türkiye’de yalan haber konusunu hassasiyetle işleyen teyit.org gibi bir oluşum var. Lütfen bu siteyi ziyaret edin ve sosyal medyada paylaştıklarınızın sorumluluğunu alın. Paylaşmadan önce 30 saniye bir derin nefes alıp verin, hatta o arada güvenilir kaynaklardan teyit edin.